Yuri Averbakh, 1922-2022

GM Yuri Averbakh, dünyanın en yaşlı büyükustası, antrenör, uluslararası hakem, satranç kurgucusu, oyunsonu kuramcısı, yazar, tarihçi, FIDE onursal üyesi ve meşhur Zürih 1953 Adaylar Turnuvası'nın hayatta kalan son katılımcısı 100 yaşını doldurduktan üç ay sonra hayatını kaybetti. Vefatı Rusya Satranç Federasyonu ve FIDE tarafından doğrulanmıştır.

Averbakh satranç teorisi, literatürü, gazetecilik, tarihçilik ve satranç bürokrasisinde yükselmeyi başarmış ender güçlü satranççılardan birisiydi.

Averbakh'ın taşıdığı çeşitli unvanlar arasında bir tanesi bulunmuyordu: dünya satranç şampiyonu. "Bende şampiyon karakteri yok," demişti. "Ben bir araştırmacıyım, savaşçı veya 'öldürücü' değilim masa başında: Ben analiz etmeyi merak ediyorum."

Averbakh: “Fikirlerin mücadelesi benim için satrançta her zaman en önde gelen an oldu; çünkü yaratıcı bir tartışma aslında gerçeğin doğduğu yerdir.” Fotoğraf: Rusya Satranç Federasyonu.

Yuri Lvovich Averbakh 8 Şubat 1922'de Moskova'nın 180 km güneybatısındaki Kaluga'da doğmuştur. Babası bir Alman Yahudisi olup -selef akrabaları Auerbach olarak adlandırılıyordu- Kaluga ormanlarında ormancı olarak çalışıyordu, yani hangi ağaçların seçileceğini seçiyordu. Annesi Rus dili ve edebiyatı öğretmeniydi aynı zaman da sekreterlik yapıyordu.

1925'te ailesi Moskova'da Arbat Meydanı yakınındaki Afanasyevsky Caddesine taşındı. Averbakh üç yaşından itibaren satrançla ilgiliydi ve yedi yaşından itibaren oynamaya başlıyor. O yıl, annesi onu okula da gönderir.

Çocukların çoğu sekiz yaşında okula başladığından pek çok çocuktan erken okula başlar. Averbakh bunun hayatının gidişatını belirlediğini savunur; çünkü 1939'da Avrupa'da savaş başladığında okulu bitiren bütün genç erkekler askere alınırlar. Ancak, 1941'de Sovyetler Birliği savaşa girdiğinde Averbakh orduya alınmak için fazla gençti ve Bauman Enstitüsü'de eğitimine devam edebildi.

"Trajik bir kuşağın parçasıydım," diyor Averbakh bu konuyla ilgili. "Pek çok arkadaşım savaşta hayatını kaybetti; ama ben şanslıydım. Böyle bir kader için hiçbir şey yapmadım - Hayat  böyle." Tarihi kayıtlar 1922'de doğan Rus erkeklerin yüzde 93'ünün o cephede öldüğünü yazar.

Okul yıllarında Averbakh kayak, hokey ve voleybolla; ama en çok da boksla ilgili. Ancak bir  noktada satranç en fazla ilgisini çeken hobisi olmaya başladı.

Genç Averbakh. Fotoğraf: Rusya Satranç Federasyonu.

Averbakh, savaş sırasında Kolomna'daki bir lokomotif üretim merkezinde üretim eğitimi tamamladı ve diğer öğrencilerle birlikte tank ve traktörlerin tamir edildiği Naro-Fominsk yakınlarında bir zırhlı üssüne gönderildi. 1941-43 arasında Izhevsk'te eğitimine devam etti ve Nisan 1943'te Moskova'ya  döndü.

"Pek çok oyuncunun bu kadar uzun yaşama ayrıcalığı olmadı. Benim kuşağımın büyük kısmı savaşta hayatını kaybetti," demişti Averbakh ömrünün sonuna doğru. Ekim 1941'de gönüllü olarak çağrılmasıyla ilgili bir anektodu sık sık anlatırdı.

Kıdemli bir subay kanvas ayakkabılarını görür ve ona şöyle sorar: "Böyle ayakkabılarla mı savaşmak istiyorsun? Hemen bir dükkana git ve kendine kışlık bir ayakkabı bul!". O zaman Averbakh 1.90 boyundaydı (gençliğinde iyi de bir voleybolcuydu) ve ayakkabı numarası 45'ti. Ertesi gün pek çok vatandaş Moskova'ya kaçmaya başladı ve o da o kaçanlara katıldı. "Kendi hayatımı kurtardım," demişti.

O yıllarda satrançla başarılı bir şekilde meşgul oluyordu. 1944'te SSCB Spor Ustası unvanını almıştı.

Averbakh masa başında. Fotoğraf: Rusya Satranç Federasyonu.

Averbakh, mezuniyetinden sonra Füze Havacılık Araştırma Enstitüsünde beş yıl çalıştı, bir tez hazırladı ve aday olmanın asgari şartlarını da yerine getirdiyse de bir noktada kendisini satranca adamaya karar verdi.

Averbakh, bölüm başkanının kendisine hem satrancı hem bilimi nasıl bir arada götürdüğünü sorduğu bir hikâyesini anlatırdı:

"Şöyle dedim: 'Açıkçası bilim satranca engel oluyor ve satranç da bilime engel oluyor.' O da düşündükten sonra şu cevabı verdi: 'İki yıl satranç oynamaya gitmene izin verebilirim. Eğer işe yaramazsa, seni geri alırım.' 1954 yılı itibariyle SSCB Şampiyonu olmuştum ve dünya şampiyonu adayı haline gelmiştim, dolayısıyla ortada bir sorun kalmamıştı. Aslında, bana bir satranç kariyeri bahşetmişti."

O erken yıllarda yaşam kolay değildi; Averbakh enstitüte kazandığı paranın ancak yarısı civarında bir para kazanabiliyordu. 1952'de büyükusta olduğunda işler daha iyi hale geldi. Bu da ilk büyük başarılarından üç yıl sonra gerçekleşmişti: 1948 Moskova Şampiyonasını GM Andor Lilienthal, IM Yakov Estrin ve GM Vladimir Simagin gibi oyuncuların önünde kazandı. 1950 ve 1962'de de bu turnuvayı kazanacaktı.

Averbakh, Zürih 1953 Adaylar Turnuvasının yaşayan son katılımcısıydı. GM'ler David Bronstein ve Miguel Najdorf bu turnuva hakkında yazdığı kitaplar satranç literatüründeki en iyi yapıtlar arasında gösterilir. Averbakh, Saltsjobaden (Stockholm) 1952'de oynanan İnterzonal turnuvada ilk sekize girerek bu turnuvaya katılmaya hak kazanmıştı: Turnuvanın galibi GM Alexander Kotov, GM Mark Taimanov, GM Tigran Petrosian, GM Efim Geller, IM Gideon Stahlberg, GM Laszlo Szabo, ve GM Svetozar Gligoric ile beraber ilk 8'e girmişti. Onlara Bronstein, GM Isaac Boleslavsky, GM Vasily Smyslov, GM Paul Keres, GM Samuel Reshevsky, Najdorf ve GM Max Euwe katılmışlardı.

Sovyet katılımcılar Petrosian, Kotov, Keres, Averbakh ve Geller. Photo: Rusya Satranç Federasyonu.

15 oyuncuyla oynanan 28 tur çift tur döner turnuva 30 Ağustos-23 Ekim 1953 tarihleri arasında oynandı. Turnuvayı kazanan Smyslov, GM Mikhail Botvinnik'e karşı ertesi yıl oynanacak dünya satranç şampiyonluğu maçında meydan okumaya hak kazandı. Averbakh, Boleslavsky ile 13,5/30 puanla 10.'luğu paylaşmıştı.

1953 Zurich Adaylar Turnuvası | Son Sıralama

Bu turnuvada Averbakh en meşhur oyunlarından birisini oynadı - kaybettiği bir oyun..

Adaylar'dan bir yıl sonra Averbakh, sonraki büyük sonucunu alarak Sovyetler Şampiyonasını  gayet ikna edici 14,5/19 skoruyla, en yakın rakipleri GM'ler Mark Taimanov ve Viktor Korchnoi'un 1,5 puan önünde kazandı ve turnuvaya katılanlar arasında Petrosian, Gelle rve GM Salo Flohr da bulunuyordu.

Averbakh, 1954'te New York'ta Birleşik Devletler'e karşı maç yapan SSCB takımında da yer alıyordu. Ne var ki, IM Donald Bryne ile kaçırdığı oyun (odasındaki kırık saat nedeniyle) takım kaptanı GM Igor Bondarevsky ile tartışma yaşamasına ve arkasından Sovyetler Birliği şampiyonu olmasına rağmen bir yıl sportmenlik dışı davranışı nedeniyle takımdan atılmasına sebep olmuştu.

1955'te Averbakh GM Boris Spassky ile beraber Antwerp'teki Dünya Gençler Şampiyonasına katıldı (böylece ordudaki hizmetinden de muaf olmuştu); çünkü Spassky'nin normalde çalıştırıcısı olan GM Alexander Tolush bacağını kırmıştı. Spassky turnuvayı kazandı ve Averbakh yeniden ulusal takıma döndü.

Başarı, şans ve trajedinin iç içe geçtiği hayatından bir yalnızca bir örnekti bu. Satranç federayonunda kendisine iş önerilen gün, annesi felç geçtirmişti. Sovyet Şampiyonu olduğunda da babasını kaybetmişti.

Averbakh, bu noktada oldukça ünlüydü ve 16 boyunca "Satranç Okulu" adlı TV programında yer aldı. Aynı zamanda 1954 Botvinnik-Smyslov Dünya Satranç Şampiyonluğu Maçında da yorumcuydu. 

1956 SSCB Şampiyonasında, Averbakh, Spassky ve Taimanov ile 1.'liği paylaştı, ikinci isim üçü arasında oynanan play-off'u kazanarak şampiyon oldu.

Averbakh'ın 1957'de Botvinnik ile oynadığı gizli bir antrenman maçından görüntü.

1958 Sovyetler Şampiyonasındaki dördüncülüğü nedeniye 1958'de Portoroz'daki (Portoroj okunur) İnterzonal Turnuvaya katılmaya hak kazandı, burada da Adaylar Turnuvası'na katılım hakkını yarım puanla kaçırdı. GM'ler Mikhail Tal, Gligoric, Petrosian, Pal Benko, Fridrik Olafsson, ve Bobby Fischer bu turnuvaya katılma hakkı elden isimler olmuştu.

Tal, biyografisinde 1959'de Bled'de oynadığı bir yıldırım oyunu hakkında komik bir anekdot aktarır: "Kazanmayı başardım; ama aklımda başka bir şey kalmıştı: Özgün bir dikkatsizlik. Tam konumu hatırlamıyorum; ama yaptığım gafın mekanizması şöyleydi:

"Sıra Siyahta. Averbakh berabere teklif etti; ama ben oynamaya devam ettim. 2.Fxh7+ ve 3.Vxd5 tehdidine karşı savunma bulmam gerektiğini gördüm. Ben de 1...h6?? ile savundum ve tahmin edeceğiniz gibi Averbakh 2.Fh7+ oynadı ve bir kez daha berabere teklif etmedi."

İngilizce'ye iyi hâkimiyeti nedeniyle Averbakh dünyanın her tarafına seyahat edebiliyordu ki bu tüm Sovyet GM'lerine tanınan bir ayrıcalık değildi. Güney Amerika, Asya ve Avustralya'ya bile gitti. 1960'da Açık Avustralya Şampiyonası'nı ve Jakarta'da oynanan bir uluslararası turnuvayı kazandı.

Averbakh'ın bir başka büyük zaferi de Viyana'da 1961'de oynanan Schlechter Anı Turnuvasını kazanmasıydı. Uluslararası bir turnuvada kendisinden başka Sovyet GM yoktu; ama 9/11 skoru yine de etkileyiciydi.

1965'te Rio de Janeiro'da; 1967'de ise Yeni Zelanda'da bulunan Christchurch'te bir turnuva kazandı. 1971'de Bükreş'te IM Artur Hennings ile birinciliği paylaştı, 1975'te ise 13.Rubinstein Anı Turnuvasında Polonya'da Polanica-Zdroj'da GM Jan Plachetka 1.'liği paylaştı.

Averbakh bilardo oynarken. Fotoğraf: Rusya Satranç Federasyonu.

Ne var ki, Averbakh 1962'den sonra bir satranç profesyoneli değildi. 40 yaşında, erken denebilecek yaşta satrancı bıraktı. "Daha fazla gelişmediğimi fark ettim ve gazetecilik ile antrenörlükten keyif alıyordum," demişti bu konuyla ilgili. "Ayrıca insanlarla çalışmayı seviyordum - Enstitüdeki işimden beri hâlâ kişiliğimin bir parçası özelliğimdi."

Averbakh, hayatı boyunca gazetecilik faaliyetlerinde bulundu. 1958'den itibaren Chess Moscow dergisinin genel yayın yönetmenliğine başladı ve bu dergi 1991'de ülkenin dağılmasıyla yayın hayatına son verene kadar bu görevini sürdürdü. Fischer'in Rusça öğrendiği ve bu dergiyi okuyabildiği söylenirdi.

Aynı yıl Chess Gazette adıyla yayın hayatına başlayan, sonradan adı Chess in Russia olarak değiştirilen yeni bir dergiyi çıkarmaya başlamıştı. Aynı zamanda Chess Bulletin adlı derginin (1962-1991 yılları arasında) genel yayın yönetmenliğini de üstlenmişti ve 1981-1991 yılları arasında ansiklopedik bir sözlük olan satranç sözlüğünün genel yayın yönetmeni yardımcılığını üstlenmişti. 

2007'de Rusya Bilim ve Teknoloji Ulusal Halk Kütüphanesi, Satranç Kültürü ve Bilgisi Konseyini oluşturmuş sonradan bu isim kısaca Satranç Merkezi olarak yeniden adlandırılmıştı. İlk başta, Averbakh bu konseyin önde gelen isimlerindendi ancak ilerleyen yaşı nedeniyle bu görevini bıraktı. Merkezin bilimsel danışmanlığını yapmayı sürdürdü.

“Daha yaşı büyük insanları oyuna çekmek istiyorduk. Zor turnuvalarda oynamak yerine satranç problemleri çözerek vakit geçirmelerini sağlamak istiyorduk." demişti. "Etütlerle uğraşmak Alzheimer'e iyi gelebilir. Eğer 70 yaşından büyükseniz, bir satranç turnuvasının stresi sağlığınıza kötü gelebilir. (...) Satranca sakin ve eleştirel bir yaklaşım çok faydalı; ama turnuva stresi ise sağlığınıza kötü gelebilir. Spor yapılan sağlıklı bir yaşam biçimi çok önemli."

Averbakh 87 yaşına kadar neredeyse her gün yüzüyordu. "Çok çalışmanın" uzun hayatının sırrı olduğunu söylemişti.

Averbakh 2016'da Moskova'da etüt gösterirken.

Averbakh hem açılış hem de oyunsonu kuramı açısından tanınmış bir teorisyendi. Açılış uzmanı olarak Spassky, Tal, Botvinnik, Keres, Smyslov ve hatta Kasparov'a bile sekundantlık yaptı.

Şah-Hint Savunması'nda (1.d4 Nf6 2.c4 g6 3.Nc3 Bg7 4.e4 d6) 5.Be2 0-0 6.Bg5 hamleleri Averbakh Varyantı olarak bilinir. Averbakh, bu açılışı Fischer'le Portoroz'daki tek tercih etmiştir.

Oyun iki tarafın da erken zaman sıkışmasına girmesi neticesinde hızlı ve beklenmedik bir şekilde bitmiştir.

"Fischer birdenbire berabere teklif etti ve bu onun doğasına tamamen aykırı bir hareketti." dedi Averbakh. "Belirsiz bir oyunortası konumunda daha fazla zaman eklenmeden önce 40.hamlede kabul ettim. Oyundan sonra insanların Fischer'in neden berabere teklif ettiklerini birbirlerine sorduklarını duymuştum.O da şöyle demişti: "Bir büyükustaya kaybetmek istemedim." Aynı soru bana sorulduğundan ben de şöyle cevap verdim: 'Çünkü bir oğlana kaybetmek istememiştim!'”

Averbakh aynı zamanda önemli bir oyunsonu kuramcısıydı. Yüzlerce etüt kurguladı, birçoğunun da oyunsonu teorisine önemli katkıları oldu. Birkaç düzine kitap yazdı ve bunların en meşhurları üç ciltilk Satranç Oyunsonları adlı yapıtıdır. Bu eser pek çok dile çevrilmiştir. [Türkçesi de mevcuttur. -Ç.N.]

Kitabın Bonderavsky ve Keres ile beraber yazılması planlanıyordu; ancak daha sonra Keres'in dünya şampiyonluğu adayı olması ve Bonderavsky'nin de önce Geller sonra Smyslov ve Spassky ile birlikte çalışması nedeniyle kitabı bazı isimler yardım etse de bitirmeyi başardı ve 20 yıl sonra kitap fazladan iki ciltle yayınlandı.

Averbakh'ın meşhur oyunsonu kitaplarından birisi.

Averbakh'ın satranç tarihi hakkında aktif bir yazar olduğu biraz daha az bilinir. 

It is perhaps less known that Averbakh was also an active writer about the history of the game of chess. Satrancın tarihi  hakkında okunaklı ve anlaşılır bir stille bir şeyler yazmış ender güçlü satranç oyuncularından birisidir.  Bunun bir örneği A History of Chess from Chaturanga to the Present Day [Kitabın adının Türkçe çevirisi "Çaturanga'dan Günümüze Kadar Satrancın Tarihi" olurdu - Ç.N.] ve Russell Enterprises tarafından yazılan bu kitap kendisine göre en büyük başarısıydı.

Averbakh satranç oyuncuların çok da bilinen bir şekilde altı gruba ayırıyordu :

1. Zımbacılar: Rakiplerini, düşmanlarını yok etmek isteyenler: Botvinnik, Korchnoi, Kasparov, Carlsen
2. Savaşçılar: Steinitz, Lasker, Bronstein, Morphy, Alekhine, Smyslov
3. Büyükustalar, satranç onlar için bir spor ama oyun bittiği zaman normal hayatına dönenler: Keres, Capablanca, Euwe
4. Her eye ilgili olanlar (örneğin, iskambil oyunları, domino vs. ): Karpov, Petrosian, Geller
5. Sanatçılar: Tal, Capablanca, Simagin, Alekhine
6. Araştırmacılar: Steinitz, Fine, Euwe, kendisi.

Averbakh'ın sağlam stili saf hücum oyuncularının üstesinden gelmekte zorlandığı bir tarzdı. Bir örnek IM Rashid Nezhmetdinov olup Averbakh hakkında şunu yazmıştı, "Eğer hücum ediyorsa Tal dahil herkesi yok edebilir. Ne var ki, kendisine karşı skorum 8,5-0,5; çünkü ona aktif bir oyun için hiç fırsat vermiyordum. Bu gibi durumlarda sürekli konumda karmaşa aradığı için hemen konumu bozmaya başlardı."

1962'den 1972'ye kadar Averbakh Sovyet Satranç Federasyonu Asbaşkanıydı. 1972 ve 1977 yılları arasında ise federasyonun başkanıydı ve daha sonra uzun yıllar tekrar asbaşkanlık yaptı. 1984'teki ilk Kasparov-Karpov maçının baş hakemiydi ve daha sonra da Londra'da 1993'te Kasparov-Short maçının, son olarak da Londra 2000'de Kasparov-Kramnik maçının baş hakemiydi.

1978'den 1982'ye kadar FIDE İcra Komitesi'nin bir üyesiydi. 1978-1986 arasında FIDE Merkez Komitesi'nin yanı sıra Federasyon Kalifikasyon Komisyonu başkanlığı ve Gelişmekte Olan Ülkelere Yardım Komisyonu başkan yardımcılığı yaptı. 1986-1991 arasında FIDE Propaganda ve Basın Komitesi başkanlığını üstlendi.

Averbakh 83 yaşına kadar aktif satranç oynadı. Eşi de aşağı yukarı bu dönemde hayatını kaybetti. 59 yıl beraberlerdi.

Eylül 2017'de 96 yaşında, Averbakh muhtemelen kayıtlı son oyununu o zaman 4 yaşında olan Misha Osipov'a karşı oynadı. Bu etkinliğe Spassky ve GM Sergey Karjakin de katılmışlardı.

Averbakh 2017'de Osipov'la beraber. Fotoğraf: Maria Emelianova/Chess.com.

Averbakh, geçtiğimiz yaz Covid-19'a yakalanıp bu hastalığı atlattı. Üç ay önce, 8 Şubat'ta 100 yaşına bastı. 100 yaşına basan ilk büyükusta oldu. Chess.com ile olan röportajında eskisi kadar olmasa da hâlâ satrançla uğraştığını söylemişti. 

"Ne yazı ki son yıllarda duyma ve görmem epey zayıfladı o yüzden eskisi gibi bilgisayarda çalışamıyorum." demişti. "Bazen meslektaşlarımla bir araya gelip onlarla aklıma gelen fikirleri paylaşıyorum. Bazen de oyunsonu konumlarını analiz ediyorum. Bilgisayar çağında bu analizlerin hiçbir pratik değeri yok; ama bu etkinlik benim de zihnimin keskinliğini korumamı sağlıyor."

4 Mayıs'ta vefatından üç gün önce Averbah  Rusya Satranç Federasyonu Başkanı tarafından Onur Nişanı ile ödüllendirildi ve gerekçe olarak da "Rus ve uluslararası satranç hareketinin gelişmesi ve yayılmasına yaptığı büyük katkılar ve yıllardır yaptığı bilimsel çalışmalar" gösterildi.

Averbakh'a Taimanov ile 10 yıl evli kalan kızı bakıyordu. Artık yaşayan en yaşlı büyükusta İnformatör'ün kurucusu olan Sırp büyükusta GM Aleksandar Matanovic'tir.