GM Garry Kasparov

Garry Kasparov według wielu osób jest najlepszym szachistą wszech czasów. Urodził się w 1963 r. w Związku Radzieckim, w mieście Baku (obecnie jest to stolica Azerbejdżanu). Zanim w 1985 r. został najmłodszym mistrzem świata w historii szachów, w zawrotnym tempie rozwijał swoje umiejętności szachowe dzięki szkole Mikhaila Botvinnika. Zawsze podążał własną drogą, dlatego w 1993 r. poróżnił się z FIDE, a później, po zakończeniu kariery w 2005 r., wsławił się jako polityczny aktywista. Chociaż Kasparov nie gra już zawodowo, to wciąż pozostaje aktywny na scenie szachowej.

• Życie i kariera przed zdobyciem mistrzostwa
• Zdobycie tytułu mistrza świata
• Kasparov mistrzem świata
• Spór z FIDE
• Kariera po utracie tytułu
• Działalność po zakończeniu kariery szachowej
• Dziedzictwo

Życie i kariera przed zdobyciem mistrzostwa

Kasparov już w bardzo młodym wieku miał zadatki na zdolnego zawodnika, co sprawiło, że dostał się do szkoły Botvinnika, gdzie uczył się pod okiem takich trenerów jak Vladimir Makogonov czy Alexander Shakarov. Jego nauka przyniosła owoce w postaci wygranych w Mistrzostwach Związku Radzieckiego Juniorów w 1976 i 1977 r. W 1980 r. zdobył tytuł mistrza świata juniorów, a rok później podzielił pierwsze miejsce w Mistrzostwach Związku Radzieckiego.

Chociaż Kasparov nie miał szans na zmierzenie się o tytuł mistrza świata z Anatolym Karpovem w 1981 r., ponieważ nie wziął udziału w cyklu turniejów międzystrefowych w 1979 r., to jednak w następnym cyklu, rozpoczynającym się w 1984 r., już uczestniczył. Dzięki wynikowi siedmiu wygranym i sześciu remisom w moskiewskim turnieju międzystrefowym Kasparov zakwalifikował się do Turnieju Kandydatów, w którym jego pierwszym przeciwnikiem był Alexander Beliavsky. Kasparov pokonał go 6-3 (cztery zwycięstwa, jedna porażka i cztery remisy), po czym przeszedł do półfinału, gdzie zmierzył się z Viktorem Korchnoiem, który w 1978 i 1981 r. był pretendentem do tytułu mistrza świata w pojednynkach z Karpovem. 

Kasparov zniweczył nadzieje Korchnoia na rzucenie trzeciego z rzędu wyzwania Karpovowi, wygrywając z nim z wynikiem +4-1=6. Na drodze Kasparova do meczu o mistrzostwo świata stał teraz tylko jeden przeciwnik, trzy razy od niego starszy, 63-letni Vassily Smyslov.

Starcie w finale Turnieju Kandydatów było bardzo jednostronne. Kasparov nie przegrał ani jednej partii, a wygrał w aż czterech – trzeciej, czwartej, dziewiątej i dwunastej. Mecz zakończył się remisem w partii nr 13, a ostateczny wynik brzmiał 8½ – 4½ na korzyść Kasparova.

Zdobycie tytułu mistrza świata

Zanim Kasparov w 1984 r. stanął do pojedynku o mistrzostwo świata z Karpovem, zmierzył się z nim już wcześniej w czterech partiach. Pierwszą z nich, rozegraną w 1975 r. (miał wtedy 12 lat), przegrał, a kolejne trzy, które miały miejsce w 1981 r., zremisował. Początek meczu okazał dla Kasparova tragiczny, ponieważ przegrał cztery z dziewięciu partii. Format meczu nie różnił się od tego obowiązującego w pojedynkach Karpova z Korchnoiem z 1978 i 1981 r., tzn. zwycięzcą miał zostać ten, kto pierwszy wygra sześć partii, przy czym remisy nie były brane pod uwagę. Czy młodość naprawdę miała przegrać z doświadczeniem tak szybko?

Odpowiedź na to pytanie okazała się dość nieoczywista. Kasparov zdołał zremisować w kolejnych 17 partiach – w meczu składającym się z 24 partii taka strategia nie mogłaby mieć miejsca, ale w formacie mistrzostw świata z 1984 r. zadziałała idealnie. Niestety w starciu nr 27 Karpov ponownie triumfował i od obrony tytułu dzieliło go już tylko jedno zwycięstwo.

Los jednak postanowił inaczej. Najpierw Kasparov w końcu przełamał swoją złą passę, odnosząc w partii nr 32 swoje pierwsze zwycięstwo w meczu o mistrzostwo świata.

Po kilku kolejnych remisach Kasparov ponownie zwyciężył w partii nr 47, a następnie w starciu nr 48. Wynik meczu wynosił wówczas 5-3…, ale więcej partii już nie rozegrano. Koniec meczu ogłosił prezydent FIDE, Florencio Campomanes, a wytłumaczył tę decyzję zdrowiem zawodników. Mecz został powtórzony od nowa w 1985 r., lecz tym razem z użyciem nowego formatu, składającego się z 24 partii.

Pomimo wygranej Kasparova w pierwszym starciu, po pięciu partiach to Karpov, z wynikiem 2-1, ponownie objął prowadzenie, a Kasparovowi udało się zrównać mecz dopiero w partii nr 11. W kolejnym pojedynku zaskoczył Karpova nietypowym gambitem w obronie sycylijskiej, co dało mu szybki remis. Kolejne trzy starcia także zakończyły się remisami.

Wtedy nadeszła partia nr 16, która może być uznawana za najwspanialszy pojedynek, jaki kiedykolwiek rozegrano. Kasparov ponownie zastosował w niej swój gambit w obronie sycylijskiej, a Karpov popełnił więcej błędów niż poprzednio, przez co pozwolił figurom przeciwnika zdominować szachownicę.

W partii nr 19 Kasparov powiększył swoją przewagę, prowadząc już 4-3, a następnie zremisował w kolejnych dwóch starciach. W partii nr 22 w gambicie hetmańskim triumfował jednak Karpov. Licząc remisy, wynik wynosił wówczas 11½ – 10½ na korzyść Kasparova. Do doprowadzenia do remisu 12-12 Karpov potrzebował zaledwie jednej przegranej Kasparova, a wówczas pozostałby  mistrzem świata. W partii nr 23 nastąpił jednak remis i do zdobycia upragnionego tytułu Kasparov potrzebował tylko jeszcze jednego remisu.

Partia nr 24 nie zakończyła się jednak podziałem punktu. Wygrał ją Kasparov.

Kasparov uważał, że za jego sukcesem stało lepsze przygotowanie, z czym zgodził się jego przeciwnik. Pomimo to Kasparov docenił Karpova za „prawdziwą walkę” o tytuł (źródło: „The World Chess Championship Karpov Kasparov Moscow 1985”, Raduga Publishers 1986.).

Oczywiście nie wiadomo, jak skończyłby się mecz z 1984 r. Być może Kasparov pierwszy przebiłby granicę sześciu zwycięstw, a może to Karpov znalazłby w sobie siłę na zdobycie decydującego, szóstego punktu. Faktem jest, że to Kasparov został nowym mistrzem świata i do tego ustanowił rekord na najmłodszego zawodnika z tym tytułem w historii szachów. Miał w tamtym momencie 22 lata i 7 miesięcy, czym o 11 miesięcy pobił ówczesny rekord Mikhaila Tala z 1960 r.

Kasparov mistrzem świata

W ciągu 15 miesięcy, od września 1984 r. do listopada 1985 r., Kasparov i Karpov zmierzyli się ze sobą 72 razy. Nie był to jednak koniec ich zmagań, ponieważ w kolejnych dwóch latach zagrali jeszcze 48 partii w meczach o mistrzostwo świata.

Z uwagi na okoliczności zaistniałe w czasie ich poprzednich meczów, Karpov otrzymał szansę na rewanż z Kasparovem już w 1986 r. Kasparov szybko wyszedł na prowadzenie z wynikiem +4-1=11, ale później przegrał trzy partie z rzędu. Zwycięstwo w partii nr 22 i remisy w ostatnich dwóch starciach spowodowały jednak, że po raz pierwszy udało mu się obronić tytuł mistrza świata.

W 1987 r. cykl turniejów prowadzących do meczu o mistrzostwo świata został poniekąd wznowiony i turnieje międzystrefowe wraz z turniejami kandydatów zaczęły być organizowane zgodnie z oryginalnym harmonogramem. Mimo to Karpov miał już zapewnione miejsce w finale turnieju kandydatów, w którym pokonał Andreia Sokolova.

Mecz o mistrzostwo świata z 1987 r. był prawdopodobnie najbardziej dramatycznym ze wszystkich pojedynków Karpova z Kasparovem. Tak jak w 1985 r., w pierwszych pięciu partiach Kasparov wygrał raz i przegrał dwa razy, jednak po zwycięstwach w partiach nr 8 i 11 objął prowadzenie. Po kolejnej wygranej Karpova i kilku remisach obaj zawodnicy mieli po 11 punktów, a do końca meczu pozostały dwa starcia. Kasparov przegrał w partii nr 23, co postawiło go przed niełatwym zadaniem – aby wyrównać stan meczu i obronić tytuł mistrza świata musiał wygrać ostatni pojedynek.

Kasparov dopiął swego. W decydującej partii Karpov zainicjował wiele wymian, ale po strategicznym poświęceniu przez Kasparova piona w celu ulokowania skoczka na e5, co pozwoliło mu na odzyskanie ofiary z nawiązką, to Kasparov został z pionkiem przewagi. Pozycja cztery na trzy piony na skrzydle królewskim nie była łatwa do wygrania, jednak po długim manewrowaniu ze strony Kasparova, Karpov w końcu poległ.

Po aż 120 pojedynkach między Kasparovem i Karpovem w ciągu zaledwie 4 lat, w końcu nadszedł czas na przerwę – meczów o mistrzostwo świata nie organizowano przez kolejne 3 lata. Po upływie tego czasu Karpov ponownie wyzwał Kasparova. W porównaniu do ich poprzednich starć, to konkretne wyzwanie nie stanowiło dla Kasparova żadnego problemu. Po wygranej w partiach nr 18 i 20 Kasparov prowadził z wynikiem 11-9 (+4-2=14) i chociaż przegrał partię nr 23, to w ostatnim pojedynku do ostatecznego zwycięstwa wystarczył mu remis.

Kolejny mecz o mistrzostwo świata ponownie odbył się dopiero po trzech latach, ale ówczesny porządek miał ulec zmianie.

Spór z FIDE

W 1993 r. na Turnieju Kandydatów wyróżnił się Nigel Short, który w półfinale pokonał Karpova, a zwycięstwo w finale nad Janem Timmanem pozwoliło mu na rzucenie wyzwania Kasparovowi. Ponieważ zarówno mistrz świata, jak i pretendent do tego tytułu nie byli zadowoleni z patronatu FIDE, zdecydowali się rozegrać osobny mecz o mistrzostwo świata. Kasparov i Short zagrali w formacie znanym z poprzednich mistrzostw, składającym się z 24 partii, ale zamiast FIDE, patronem widowiska odbywającego się w Londynie było PCA (Stowarzyszenie Zawodowych Szachistów). FIDE oddała więc tytuł mistrza świata Karpovowi, który zdobył go nie przez to, że wygrał z Kasparovem, ale dzięki zwycięstwu nad Timmanem.

W porównaniu do Karpova, którego pokonał, by zawalczyć o mistrzostwo, Nigel Short nie był aż tak wybitnym zawodnikiem i nie stanowił zbyt poważnego zagrożenia dla pełnego zapału do walki i nigdy nieopuszczającego gardy Kasparova. Mistrz świata wygrał pięć z pierwszych dziewięciu partii i dzięki tej początkowo wywalczonej przewadze wygrał z wynikiem 12½ - 7½. W 1995 r. Kasparov po raz pierwszy bronił podzielonego tytułu mistrza świata, mierząc się z Viswanathanem Anandem.

Nie poszło mu tak gładko, jak mogłoby się wydawać, a sam mecz był też nieco krótszy od poprzednich. Zwycięzcą miał zostać pierwszy zawodnik, który osiągnie wynik 10½ (każdy remis był wart pół punktu). Pierwsze starcia zakończyły się remisami, a impas jako pierwszy przełamał Anand, zwyciężając w partii nr 9.

Być może pobudziło to Kasparova do działania, ponieważ już w kolejnej partii wyrównał stan meczu, a do tego zrobił to w świetnym stylu. Dzięki swojemu nienagannemu przygotowaniu debiutowemu na zagranie ponad 20 ruchów potrzebował zaledwie kilku minut.

Kasparov do końca meczu nie zwolnił już tempa, wygrywając w partiach nr 11, 13 i 14. Zakończył mecz czterema remisami i wynikiem 10½ - 7½, zwyciężając i sprawiając, że przegrana w partii nr 9 została jedynie odległym wspomnieniem.

Kasparov nie grał w meczu o obronę tytułu przez kolejne pięć lat, ponieważ PCA nie mogło znaleźć sponsorów. W tym czasie nie pozostawał jednak bezczynny.

W drugiej połowie lat 90. XX w. Kasparov był bardzo zaangażowany w rozwój szachów komputerowych i internetowych. W 1996 r. po raz pierwszy zmierzył się z Deep Blue (był to pierwszy, mniej znany pojedynek z tym komputerem). Pomimo przegranej w pierwszej partii Kasparov bez problemów pokonał sztuczną inteligencję 4-2. Potem nadszedł rok 1997 i mecz, który zakończył się dla Kasparova bardzo niefortunnie. Po zwycięstwie Deep Blue, jego twórca, czyli IBM (International Bussiness Machines Corporation), zakończyło pracę nad komputerem. Jeśli chodzi o dopiero raczkujące w tym okresie szachy internetowe, to w 1999 r. Kasparov wygrał ze „światem” w partii rozgrywanej online z użyciem publicznego głosowania.

Trzeba również wspomnieć o turnieju w Wijk aan Zee z 1999 r. Był to jeden z wielu zwycięskich turniejów Kasparova w jego karierze szachowej. Na tym konkretnym osiągnął wynik +8-1=4, o pół punktu wyprzedzając Ananda i choć było to jego pierwsze zwycięstwo w holenderskich rozgrywkach, nie było jednak ostatnim - Kasparov powtórzył swój sukces zarówno w 2000, jak i 2001 r. Warto jednak odnotować, że to właśnie na tym turnieju w 1999 r. zagrał partię, która spokojnie może konkurować z partią nr 16 z 1985 r. o miano najlepszej nie tylko w jego karierze, ale też w całej historii szachów. Jego przeciwnikiem był Bułgar, Veselin Topalov, a samą partię wyróżniło poświęcenie dwóch wież oraz polowanie na króla przeciwnika, który w całej partii pokonał bardzo długą drogę.

Kariera po utracie tytułu

W 2000 r. wciąż poróżniony z FIDE Kasparov miał zagrać w meczu o mistrzostwo świata z Vladimirem Kramnikiem. W poprzednich latach odbywały się negocjacje dotyczące potencjalnego meczu z Alexeiem Shirovem oraz meczu rewanżowego z Anandem, jednak żaden z nich nie doszedł do skutku. Tymczasem Karpov działał pod patronatem FIDE do roku 1999, kiedy to mistrzostwa świata zorganizowano w nowym formacie (system pucharowy), a Karpov odmówił w nich udziału. Okazało się jednak, że nowy pretendent do tytułu mistrza świata, Kramnik, jest dla Kasparova godnym przeciwnikiem.

Kasparov został w tyle już po drugiej partii, gdy zawiodła go obrona Grunfelda, a kiedy grał białymi figurami, napotykał postawiony przez Kramnika mur nie do przebicia w postaci obrony berlińskiej - jego głównej broni przeciwko partii hiszpańskiej (1.e4 e5 2. Sf3 Sf6 3. Gb5 Sf6). W partii nr 10 Kramnik ograł Kasparova w zaledwie 25 ruchach, po tym jak ówczesny mistrz świata postanowił zmienić swoją broń przeciwko 1.d4 Kramnika, grając zamiast obrony Grunfelda obronę Nimzowitscha. Po pięciu remisach w kolejnych partiach w meczu triumfował Kramnik. 

Kasparov już nigdy więcej nie nosił tytułu mistrza świata i pomimo wielu podejmowanych prób, nie miał nawet szans o niego zawalczyć. Jako były mistrz świata wciąż pozostawał jednak najwyżej notowanym zawodnikiem na świecie.

Karierę Kasparova zwieńczyło zwycięstwo w turnieju w hiszpańskim Linares w 2005 r. Był to jego dziewiąty triumf na tym konkretnym turnieju, czego nie powtórzył żaden inny zawodnik (do 2010 r., kiedy to zaprzestano organizacji turniejów w Linares, nikt nie wygrał tam więcej niż 3 razy). Ostatnią oficjalną partię jako zawodowy szachista Kasparov rozegrał z Topalovem. Kasparov przegrał, na co złożył się, jak sam przyznał, fakt, że nie był w stanie skoncentrować się na rozgrywce i w ten sposób zakończył swoją karierę szachową. Ale co to była za kariera!

Działalność po zakończeniu kariery szachowej

Po zakończeniu kariery szachowej Kasparov zasłużył na miano płodnego pisarza. Zaczął od napisania pięciotomowej kolekcji o partiach dawnych mistrzów świata i innych zdolnych zawodników, pt. „My Great Predecessors” (Moi wielcy poprzednicy), która została wydana w latach 2003-2006. W tym samym czasie wydał czterotomową serię „Garry Kasparov on Modern Chess” (Współczesne szachy okiem Garry’ego Kasparova) - pierwszy tom serii dotyczył głównie jego meczów z Karpovem, a kolejne opisywały jego własną karierę.

Pierwsza część serii "My Great Predecessors"

Od tego czasu napisał jeszcze trzy książki na tematy niezwiązane ściśle z szachami, a były to: pół-biografia, a pół-poradnik, pt. „How Life Imitates Chess” (Jak życie naśladuje szachy), „Deep Thinking” (Głębokie myślenie) o sztucznej inteligencji oraz skupione na geopolityce „Winter is Coming” (Nadchodzi zima). Ostatnia książka była wynikiem długotrwałych niepokojów Kasparova związanych z działaniami Vladimira Putina i ich konsekwencjami dla Rosji i świata.

Kasparova cały czas nie był też zadowolony z władz FIDE. W 2010 r. poparł kandydaturę swojego dawnego rywala, Karpova, na stanowisko prezydenta FIDE, które ówcześnie zajmował Kirsan Ilyumzhinov, jednak Karpov nie został wybrany. W 2014 r. to sam Kasparov kandydował na to stanowisko, ale jemu także się nie powiodło i Ilyumzhinov pozostał prezydentem FIDE jeszcze do 2018 r.

Jeśli chodzi o zaangażowanie Kasparova w szachy (oprócz tematów związanych z FIDE), to cały czas zajmuje się on promocją gry na całym świecie, szczególnie za pośrednictwem swojej fundacji Kasparov Chess Foundation. Poza tym był trenerem Magnusa Carlsena (w 2009 r.) i Hikaru Nakamury (w 2011 r.). Ponadto, Kasparov często pojawia się w St. Louis, gdzie najczęściej komentuje turnieje sponsorowane przez amerykańskiego biznesmena, Rexa Sinquefielda. W 2017 r. zgodził się nawet na wzięcie udziału w turnieju St. Louis Rapid and Blitz, co było jego pierwszym występem na scenie szachowej od 2005 r. (nie licząc gier symultanicznych).

Dziedzictwo

Czy Kasparov jest najlepszym szachistą wszech czasów? Emanuel Lasker był mistrzem świata najdłużej, a Bobby Fischer odznaczył się jako prawdopodobnie najbardziej dominujący zawodnik, gdy wygrał 6-0 z Markiem Taimanovem i Bentem Larsenem w Turnieju Kandydatów w 1972 r. Jednak ani Lasker, ani Fischer nie dorównują Kasparovowi pod względem długości dominacji na scenie szachowej oraz długości trwania kariery. W szczytowym momencie kariery Jose Capablanki, podobnie jak w przypadku Fischera, nikt nie mógł się z nim równać, ale jego dominacja nie trwała zbyt długo, bo zaledwie dekadę (choć po tym okresie Capablanka wciąż pozostawał aktywny na scenie szachowej). Szansę na równanie się pod tymi względami z Kasparovem ma Magnus Carlsen, jednak nie może się jeszcze pochwalić równie długą karierą.

Powyższe pytanie jest bardzo subiektywne, jednak w przeciwieństwie do uczestników sportów drużynowych przewagą szachistów jest fakt, że wszystko zależy od nich samych.  Mogą mieć za sobą sztab sekundantów gotów zorganizować infrastrukturę pomocniczą, jednak gdy już zasiądą do pojedynku, mogą liczyć tylko na siebie. Kandydatura Kasparova do tytułu najlepszego szachisty wszech czasów jest co najmniej tak zasadna, jak każdego innego zawodnika pretendującego do tego tytułu.

Wykraczając poza tę debatę, należy wspomnieć, że Kasparov jest autorem wielu debiutowych innowacji, a także słynie z tego, że odnosił zwycięstwa w wariantach, które w jego czasach wyszły z obiegu, takich jak np. partia szkocka (1. e4 e5 2. Sf3 Sc6 3. d4) czy też gambit Evansa (1. e4 e5 2. Sf3 Sc6 3. Gc4 Gc5 4. b4). Zastosowany przez niego w meczu z Karpovem w 1985 r. gambit został ostatecznie obalony, ale w tamtym momencie, jak i w wielu innych przypadkach, chęć Kasparova do szukania nowych rozwiązań prowadziła go do wspaniałych zwycięstw. Oczywiście przyczyniła się też do nich jego zabójcza precyzja, którą potwierdza jego trzeci, najwyższy wśród wszystkich mistrzów świata (jeśli brać pod uwagę tylko jego poprzedników) wynik CAPS, oceniający dokładność ruchów poprzez porównanie ich z tymi sugerowanymi przez silnik szachowy. Poza tym, Kasparov wsławił się niezwykle zaciętymi pojedynkami z Karpovem, które były jednymi z najbardziej emocjonujących w całej historii szachów.

Niezależnie od tego, czy Garry Kasparov jest Waszym nr. 1, z pewnością jest on jednym z niewielu szachistów, którym nadanie tytułu najlepszego gracza wszech czasów byłoby jak najbardziej uzasadnione.