Alexander Alekhine

Alexander Alekhine jest z pewnością jednym z najlepszych szachistów wszech czasów, przy czym wiele osób przypisuje mu miejsce w pierwszej dziesiątce – był on w końcu 4. oficjalnym mistrzem świata przez aż 17 lat, ustępując na tym polu jedynie Emanuelowi Laskerowi, noszącemu ten tytuł przez 27 lat. Jest on także jedynym mistrzem świata, który posiadał ten tytuł aż do śmierci.

Alekhine okazywał swój szachowy geniusz zarówno na planszy, jak i poza nią. Najbardziej znany jest ze swoich wysoko rozwiniętych umiejętności taktycznych oraz zdolności znajdowania kombinacji ruchów w skomplikowanych pozycjach. Talent Alekhine’a był jednak wszechstronny i pozwalał mu także na dokładną grę w spokojnych pozycjach i końcówkach. Co więcej, Alekhine’a wyróżnia jego niekwestionowany wpływ na teorię szachową. Istnieje wiele wariantów nazwanych jego imieniem, wśród nich najpopularniejszym jest obrona Alekhine’a (1. e4 Sf6), poza tym jest on autorem ponad 20 książek o tematyce szachowej, z czego dwie z nich są uznawane za jedne z najlepszych w swojej kategorii.

• Młodość i początki kariery szachowej
• Pierwszy mecz o mistrzostwo świata
• Utrata i odzyskanie tytułu
• Dziedzictwo

Młodość i początki kariery szachowej

Alekhine poznał grę w szachy mając 6 lub 7 lat. Z początku nie był w nią zbytnio zaangażowany aż do czasu, gdy jego brat wziął udział w symultanie na ślepo, rozgrywanej przez Harry’ego Nelsona Pillsbury’ego. Amerykanin pobił wówczas swój rekord i zmierzył się z 22 przeciwnikami (do tej pory rekordem było 21 graczy). Pillsbury odniósł 17 zwycięstw, zanotował 1 porażkę oraz 4 remisy (w tym jeden z bratem Alekhine’a – Alexeiem). To właśnie to wydarzenie zainspirowało Alekhine’a do próby ustanowienia własnego rekordu.

Alekhine nie miał problemów z grą na ślepo już w wieku 12 lat. Pomimo tego, że był zbyt młody, by dostać się do klubu szachowego, z powodzeniem udoskonalał swoje umiejętności grając w partiach korespondencyjnych. Niedługo później, w 1909 r., osiągnął swój pierwszy znaczący sukces na turnieju dla amatorów All-Russian Amateur Tournament, zajmując w nim pierwsze miejsce. W ciągu kolejnych lat Alekhine urósł do rangi zawodnika klasy światowej. W 1910 r. poprowadził swoją pierwszą symultanę (15 zwycięstw, 1 porażka i 6 remisów) oraz zajął 7. miejsce z 16 na elitarnym turnieju w Hamburgu, za takimi szachistami jak Carl Schlechter, Frank Marshall, czy też Aaron Nimzowitsch. Rok później, w 1911 r., zagrał na kolejnym prestiżowym turnieju w Carlsbad, gdzie zajął wspólne miejsce 7-11 (na 26 zawodników), ustępując pola jednym z najlepszych zawodników tamtych czasów, m.in.: Akibie Rubinsteinowi, Nimzowitschowi i Schlechterowi.

W 1912 r. Alekhine triumfował na turnieju Nordic Masters Congress w Sztokholmie, a w 1913 r. zajął pierwsze miejsce w Scheveningen, pokonując m.in. Davida Janowskiego i Gyulę Breyera. Przełom w karierze Alekhine’a nastąpił jednak w 1914 r., bowiem już w styczniu tego roku dzielił wraz z Nimzowitschem pierwsze miejsce na podium w turnieju All-Russian Masters Tournament. Dzięki temu zwycięstwu obaj zawodnicy zostali zaproszeni do wzięcia udziału w legendarnym turnieju w Petersburgu – był to turniej, w którym uczestniczyło 18 najlepszych szachistów tamtych czasów, którzy odznaczyli się zwycięstwami w turniejach na najwyższym poziomie. Po zakończeniu etapu eliminacji Alekhine zajmował wspólne 4. miejsce z Marshallem (z 11 zawodników), a w fazie finałowej osiągnął jeszcze lepszy wynik, co ostatecznie pozwoliło mu na zajęcie 3. miejsca, zaraz za mistrzem świata Emanuelem Laskerem i José Raúlem Capablanką. Na dalszych miejscach znaleźli się m.in. tacy zawodnicy jak Rubinstein, Nimzowitsch i Joseph Henry Blackburne.

Niestety niedługo później karierę Alekhine’a czekał bardzo burzliwy okres. W trakcie rozgrywania turnieju w niemieckim Mannheim (Alekhine był wówczas na prowadzeniu) wybuchła I wojna światowa. Rozgrywki zostały przerwane, a Alekhine otrzymał nagrodę za pierwsze miejsce. Było to dla niego jedyną pozytywną wieścią, ponieważ wkrótce miały miejsce zdarzenia, które miały znaczący wpływ na szachy. Jednym z nich było wypowiedzenie wojny Rosji przez Niemców, co skutkowało przymusowym zatrzymaniem wszystkich rosyjskich zawodników na terenie Niemiec. Kilka tygodni później Alekhine’owi udało się uzyskać pozwolenie na powrót do domu, co niestety nie dotyczyło innych rosyjskich szachistów (np. Efima Bogoljubova), którzy zostali zmuszeni do pozostania w Niemczech przez kilka kolejnych lat.

W 1915 r. Alekhine rozpoczął dobrowolną służbę wojskową na stanowisku asystenta medycznego. Rok później przeżył traumatyczne momenty w trakcie ewakuowania rannych z pola bitwy. Podczas trwania wojny zdarzało mu się organizować symultany na ślepo w szpitalach. Po wojnie, w latach 1919-1921, Alekhine pracował jako prawnik i tłumacz dla wielu sowieckich instytucji. Szachy zeszły u niego na drugi plan, choć wciąż starł się być aktywny – rozegrał kilka meczów, pojedynków towarzyskich, a także wziął udział w turnieju Moscow City Chess Championship (który zdominował, wygrywając z wynikiem 11/11) oraz, w 1920 r., All-Russia Chess Olympiad (uznawanym później za pierwsze mistrzostwa Związku Radzieckiego w szachach), gdzie nie doznał ani jednej porażki. Wkrótce po wojnie szachy w Europie odżyły, co dla wybrańca bogini szachów, Caissy, było znakiem do emigracji i powrotu na profesjonalną scenę szachową.

Pierwszy mecz o mistrzostwo świata

W 1921 r. Alekhine powrócił na międzynarodową scenę szachową w spektakularnym stylu, wygrywając turnieje w Tribergu, Budapeszcie i Hadze, notując łącznie 19 zwycięstw, 12 remisów i 0 porażek. Na turnieju w Budapeszcie po raz pierwszy zagrał swoją słynną obronę Alekhine’a. W 1922 r., w Londynie, uplasował się na drugim miejscu, tuż za nowym mistrzem świata Capablanką. To właśnie podczas tego turnieju Alekhine wraz z innymi czołowymi zawodnikami podpisał zasugerowane przez Capablankę zasady dotyczące rozgrywania meczu o mistrzostwo świata, tzw. protokół londyński („London Rules”). Przez niektórych pretendentów do tytułu mistrza świata były one określane słowami „złoty wał”, co odnosiło się do wygórowanych wymagań finansowych Capablanki.

Z początkiem 1924 r. Alekhine rozegrał w Nowym Jorku symultanę na ślepo przeciwko 26 zawodnikom, pobijając tym samym rekord Pillsbury’ego, co zainspirowało go do rozpoczęcia poważnej kariery szachowej. Zaledwie rok później poprawił swój wynik w Paryżu, tym razem mierząc się z 28 przeciwnikami. Wiosną 1924 r. na elitarnym turnieju w Nowym Jorku powtórzył swój sukces z turnieju w Petersburgu z 1914 r., zajmując 3. miejsce za Laskerem i Capablanką. Jego książka opisująca to wydarzenie jest uznawana za prawdziwe arcydzieło. W 1925 r. Alekhine osiągnął dwa kolejne sukcesy – pierwszym było zwycięstwo w turnieju w Baden-Baden, a drugim uzyskanie stopnia doktora nauk prawnych. 

Pomiędzy sierpniem a grudniem 1926 r. Alekhine wybrał się w długą podróż do Argentyny, gdzie udało mu się zdobyć wsparcie finansowe lokalnego rządu, który zgodził się sfinansować nowy mecz o mistrzostwo świata. W 1927 r., będąc już pretendentem do tytułu mistrza świata, Alekhine zdobył 2. miejsce w turnieju w Nowym Jorku (za Capablanką).

W pierwszym meczu o mistrzostwo świata, którego organizacja zajęła lata, Alekhine’owi zdecydowanie sprzyjała Caissa. Pojedynek odbył się w Buenos Aires i trwał najdłużej ze wszystkich rozegranych do tamtej pory meczów o mistrzostwo świata. Alekhine zwyciężył w sześciu partiach, przegrał trzy, a dwadzieścia pięć zremisował. Jego triumf był wielkim zaskoczeniem, ponieważ do tej pory nie udało mu się jeszcze pokonać Capablanki w ani jednej partii. Dokonał tego dzięki dokładnej analizie partii przeciwnika i odkryciu jego słabości, a następnie wykorzystaniu przeciwko niemu jego własnego stylu gry. Ich ostatnia, 34. partia zajęła 4 dni (zawodnicy grali 5 godzin dziennie) i do dziś jest klasycznym przykładem zwycięstwa poprzez wymanewrowanie przeciwnika w długiej, wymagającej wysokiej dokładności końcówce.

Capablanca nigdy nie dostał szansy na odzyskanie tytułu w meczu rewanżowym z Alekhinem, ponieważ ten wymagał od swojego rywala zorganizowania go z zachowaniem tych samych warunków finansowych, które obowiązywały w poprzednim meczu (mimo to, że z innymi pretendentami do tytułu mistrza świata zgadzał się rozgrywać go za znacznie niższą stawkę). Negocjacje między Capablanką i Alekhinem ciągnęły się latami, ale zawodnicy nigdy nie doszli w tej kwestii do porozumienia.

Od 1927 r. do połowy lat 30. XIX w. Alekhine nie miał sobie równych na szachownicy. W tym czasie wygrywał turniej za turniejem, a do jego najbardziej znaczących zwycięstw można zaliczyć wygrane w turnieju w San Remo (1930 r. – 3,5 pkt. przewagi nad Nimzowitschem) oraz w turnieju w Bled (1931 r. – 5,5 pkt. przewagi nad Bogoljubovem). Ukoronowaniem jego niezwykłej formy w tym okresie było ustanowienie w 1933 r. nowego rekordu w symultanie na ślepo, w której tym razem zmierzył się jednocześnie z 32 zawodnikami.

Utrata i odzyskanie tytułu

Alekhine z powodzeniem i bez większych problemów dwukrotnie obronił tytuł w meczach przeciw Bogoljubovowi. Za pierwszym razem, w 1929 r., Alekhine odniósł 11 zwycięstw, zremisował w 9 partiach i przegrał 5. Kolejny pojedynek w 1934 r. zakończył z 8 wygranymi, 3 porażkami i 15 remisami.

W następnym meczu o mistrzostwo świata w 1935 r. pretendentem do tytułu był Max Euwe, a mecz zorganizowano w Holandii. Alekhine w spektakularnym stylu objął prowadzenie po pierwszej partii i utrzymał je w kolejnych rundach, prowadząc z wynikiem 5 wygranych do 2. W dalszej części meczu do głosu doszedł jednak jego rywal, który po kolejnych 7 starciach doprowadził do wyrównania, a następnie ostatecznie pokonując Alekhine'a z bilansem 9 wygranych, 8 porażek i 13 remisów.

Po utracie tytułu forma na każdym z rozgrywanych przez Alekhine'a turniejów jego forma była dość nierówna i trwało to do czasu rozegrania meczu rewanżowego z Euwem. Odbył się on stosunkowo szybko, bo zaledwie dwa lata po poprzednim. Tym razem triumfował Alekhine, który bez większych problemów pokonał Euwego, wygrywając 10 partii, ponosząc 4 porażki i notując 11 remisów. Rewanż z Euwem był ostatnim meczem o mistrzostwo świata rozegranym przez Alekhine’a—ponowny pojedynek z Capablanką nigdy nie doszedł do skutku, a w 1946 r., w trakcie finalizowania warunków meczu o mistrzostwo świata z Mikhailem Botvinnikiem, Alekhine niespodziewanie zmarł.

Jako ponownie koronowany w 1937 r. mistrz świata, Alekhine osiągał dalsze sukcesy na wielu turniejach. Jego dobrą passę przerwał jednak wybuch II wojny światowej i problemy osobiste. Te najpoważniejsze były związane z oskarżeniami o antysemityzm, choć wiele źródeł wskazuje, że Alekhine zgodził się na współpracę z nazistami podczas II wojny światowej by ochronić swoją żonę, gdy ta nie otrzymała wizy upoważniającej ją do opuszczenia Francji. Pod nazwiskiem Alekhine'a ukazywały się artykuły zawierające antysemickie treści, jednak sam zainteresowany uważał, że były one sfałszowane. Mimo wszystko podczas II wojny światowej Alekhine pozostawał w okupowanej przez nazistów Europie, biorąc udział i zwyciężając w wielu turniejach. W latach 1945-1946 znajdował się na francuskiej liście poszukiwanych pod zarzutem współpracy z nazistami i był zmuszony do pozostania w neutralnych politycznie Hiszpanii i Portugalii.

W 1946 r., zaledwie kilka godzin po zakończeniu przygotowań do planowanego meczu o mistrzostwo świata z Botvinnikiem, Alekhine’a znaleziono martwego w pokoju hotelowym, a okoliczności jego śmierci do dziś pozostają niewyjaśnione.

Dziedzictwo

Alekhine bez wątpienia był genialnym taktykiem, który do perfekcji opanował każdy aspekt gry w szachy. Pokonywał czołowych szachistów na świecie w okresie będącym złotym wiekiem w dziejach królewskiej gry i był również prekursorem radzieckiej szkoły szachowej, której oficjalne powstanie kojarzone jest z Botvinnikiem. Garry Kasparov powiedział kiedyś, że „podziwiał finezyjne idee Alekhine’a” i usilnie próbował „naśladować jego agresywny styl gry w ataku, charakteryzujący się nagłymi, piorunującymi poświęceniami”.

Alekhine to jeden z najlepszych szachistów wszech czasów, ale nie jest to jego jedyne osiągnięcie. Zdecydowanie nie jest to zaskoczeniem, że zawodnik znajdujący się w pierwszej dziesiątce najlepszych graczy w historii szachów jest autorem książki, pt. „My Best Games of Chess” („Moje najlepsze partie szachowe”), która regularnie pojawia się na listach 10 najlepszych książek szachowych wszech czasów. Ta oraz inna książka jego autorstwa („New York 1924”), podobnie jak jego partie oraz udział w tworzeniu teorii szachowej, wciąż mają wielki wpływ na współczesne szachy i współczesne pokolenia szachistów.